آشنایی با روش های اصلاح خاک شور

بنا به تعریف، شوری عبارتست از غلظـت بـالای یـونهـا در محـدوده رشـد ریشه، به گونه ای که رشد و عملکرد گیاه را تحت تاثیر قـرار دهـد. افـزون بـر مقـدار یونها، نوع یون نیز بر واکنش گیاه موثر خواهد بود.

کیفیت آب آبیاری

میزان کل نمک های محلول در آب آبیاری و ترکیب آنها بر شوری خاک تأثیر می گذارد. بنابراین، پارامترهای مختلف مانند EC منبع آب و مواد معدنی آن باید آزمایش شوند.

کودهای مورد استفاده

نوع و مقدار کودهای اعمال شده بر روی خاک، بر شوری آن تأثیر می گذارد. برخی از کودها حاوی مقدار زیادی نمک های بالقوه مضر مانند کلرید پتاسیم یا سولفات آمونیوم هستند. استفاده بیش از حد و سوء استفاده از کودها، منجر به تجمع نمک های مختلف و شوری می شود و باید از آن اجتناب کرد.

امروزه به علت محدودیت منابع خاك مناسـب، آب متعـارف، خشکسـالی و     شوری در بخش بزرگی از اراضی تحت کشت کشـور، اسـتفاده از منـابع آب و خـاك شور برای تولید برخی محصولات کشاورزی و تأمین نیـاز غـذایی جامعـه گریزناپـذیر است. در چنین شرایطی با توجه به اثرات منفـی شـوری و سـدیمی بـودن خـاك بـر تولید محصول، استفاده از مواد اصلاح کننده ضـروری اسـت. آب و خـاك از منـابع پایـه و لازم بـرای تولیـد در بخـش کشـاورزی محسـوب می شوند. هرگونه تغییری در کمیت و کیفیت این عوامـل، کمیـت و کیفیـت محصـولات کشاورزی را تحت تأثیر قرار می دهند. کاهش کیفیت منابع آب و خاك از جملـه شـوری، پتانسیل تولید را در بسیاری از مناطق کشاورزی دنیا تهدید می کند.

عدم رعایت مدیریت مناسب در استفاده از منابع خاك و آب، برداشت بی رویه از سفره های آب زیرزمینی، افـت کمی و کیفی آبهای کشاورزی، استفاده نابجا از آبهای دارای کیفیت نامناسب و برخـی موارد دیگر باعث افزایش محدودیت ها در استفاده از منابع خاك و آب شده است.

خاكهای شور، سدیمی و شور- سدیم

خاك شور به خاکی گفته می شود که غلظـت یـون هـای موجـود در ناحیـه ریشه به اندازه ای باشد که رشد و عملکرد گیاه را تحت تاثیر قرار دهـد. وجـود انـواع  یونها با بار مثبت و منفی در محلول خاك، باعـث ایجـاد شـوری مـی شـود. فراوانـی حضور یونها به عنوان شاخص شوری با اندازه گیری هدایت الکتریکـی محلـول ECصورت می پذیرد. پس در محلول همه خاكها شاهد حضور شوری هستیم ولـی ایـن حضور زمانی اهمیت پیدا می کند که باعث اختلال رشد گیـاه و کـاهش عملکـرد آن شود. با توجه به درجه تحمل و واکنش متفاوت گیاهـان نسـبت بـه سـطوح مختلـف شوری، هر میزان شوری می تواند برای یک گیاه خاص مشکل آفرین باشد و در همـان حال برای گروه دیگری از محصولات محدودیتی ایجاد نکند.

پس شـاید نتـوان عـدد خاصی را برای مرز خاك شور و غیر شور در نظر گرفـت و بهتـر اسـت بـرای تفسـیر شوری محلول خاك و یا آب آبیاری به نوع گیاه و آستانه کـاهش عملکـردحـداکثر شوری که در مقادیر کمتر از آن گیاه کاهش عملکرد نشان نم یدهد. مربوط بـه آن توجـه کرد. یکی از اهداف اصلی در مدیریت شوری محیط ریشه این است که میـزان شـوری در محیط ریشه در مقادیر کمتر از آستانه کاهش عملکـرد و یـا در نزدیکـی آن کـه کـاهش عملکرد قابل تحمل است نگه داشته شود. مثلاً آستانه کاهش عملکرد برای گنـدم، شـوری  6 دسیزیمنس بر متر عنوان شده که با هر واحد افزایش شـوری بعـد از آن 10درصـد از میزان محصول کاهش می یابد.

روشهای زیادی برای اصلاح خاكهای شور وجود دارد. عملیات مدیریتی که به کنترل شوری و اصلاح خاك کمک می کنند شامل به کارگیری موارد زیر است:
1-  استفاده از مقدار بیشتر آب آبیاری به منظور رقیق کردن محیط و یا شستشوی نمک از محیط رشد ریشه. آبشویی مهمترین راه خارج کردن نمک اضافی موجود در محلول خاك است. مشروط به اینکه محدودیت زهکشی طبیعی یا مصنوعی وجود نداشته باشد. در صورت محدودیت زهکشی اولویت با احداث زهکش میباشد        .
2- انتخاب گیاهان متحمل به شوری با توجه به شوری تعادلی منطقه ریشه بعد از آبشویی

3- استفاده از روشهای خاص کاشت که تجمع نمک را در اطراف بذر و رشد ریشه به حداقل ممکن کاهش دهد.
4- افزایش مواد آلی به خاك و شخم زدن آن همـراه بـا بقایـای گیـاهی بـه منظـور افزایش نفوذپذیری و آبشویی موفقیت آمیز خاک.
5- پایین بردن سطح آب زیرزمینی به عمقی که ریشه تحت تـاثیر آن قـرار نگیـرد و خروج آب اضافی از منطقه ریشه با احداث زهکش

اغلب خاک دارای مواد آلی کم است که برای ساختار، حفظ آب و عناصر غذایی خاک شما ضروری است. مواد آلی و معدنی شامل کمپوست، کود کمپوست شده، پیت ماس، خاک برگ و سایر بقایای گیاهی یا حیوانی، گچ و گوگرد است. مواد آلی می‌توانند به سرعت بافت خاک شما را تغییر دهند و همچنین ارگانیسم های مفید را در زمین زراعی شما افزایش دهند. منظور از اصلاح بافت خاک تغییر خاک های خیلی سبک و خیلی سنگین است که هر دو نوع این بافت باعث کاهش عملکرد ما می‌شود. مصرف مواد آلی باعث بهبود ساختمان خاکدانه و افزایش راندمان آبشویی در خاكهای شور و سدیمی می شود. البته در این میان مصرف کودهای دامی نتایج بهتری داشته است. بین مصرف گچ و مواد آلی نیز اثر متقابل مشاهده شده، به صورتی که مواد آلی می تواند کمبود برخی عناصر بویژه عناصر کم مصرف را که با مصرف گچ تشدید شده جبران کند و یا با اسیدی نمودن محیط، انحلال آهک را افزایش دهد. به هر حال مصرف مواد آلی تنها و یا همراه با سایر اصلاح کننده ها در این خاكها مفید می باشد.

مدلهای تجربی، حاصل داده های مشاهده ای و اندازه  گیری تجربی (آزمایشگاهی و یا میدانی) می باشند كه بر نوعی رابطه ریاضی برازش داده می شوند. بنابراین، در اشتقاق آنها هیچگونه پیش فرض فیزیكی و ریاضی اعمال نشده است. هرچند مدلهای تجربی قلمرو محدودی دارند و در محل خاصی یا در مورد مشكل خاصی از آنها استفاده می شود لیكن در ارتباط با اهداف این دستورالعمل، مزیت هایی را به شرح زیر دارا می باشند:

الف) به كارگیری این مدلها برای برآوردهای مقدماتی و تقریبی می تواند در دستیابی به اطلاعات مورد نیاز برنامه های اصلاح خاك و زمین های در شرایطی بسیار سودمند باشد.

ب) این نوع مدلها می توانند بخش مهمی از یك مدل پیچیده عددی باشند.

پ) هرچند این روابط تجربی در مقایسه با نتایج مطالعات پایه حركت همزمان آب و نمك محدودیت هایی دارد لیكن از نظر كاربردهای عملی در برنامه های اجرایی اصلاح خاك و زمین ها نسبت به نتایج حاصل از مدل های نظری برتری دارند.

 ت) و سرانجام سهولت های محاسباتی و كاربردی این مدلها از نظر صرف زمان، هزینه و عدم نیاز به تخصص ویژه ای، قابل ملاحظه است.

مدل، مجموعه ای از رهنمودها، رابطه ها و یا برنامه های رایانه ای است كه به منظور كمـّی كردن عملكرد یك سامانه با توجه به تابع هدف به كار گرفته می شود و از دیدگاه دیگر، مدل سامانه ای است شامل فرضیه ها، داده ها و دستاوردها، كه چگونگی روابط درونی موجود بین اجزای سازنده را به زبان ریاضی بیان می دارد. مدلهای شبیه ساز (همانندساز) نیز مدلهایی هستند كه با استفاده از آنها می توان اثرات پیوسته و متقابل فرایندهای حاكم در زمینه مسائل ( مورد نظر در این مبحث موارد آب خاك و حركت همزمان نمكها در نیمرخ خاك) بررسی كرد.

برخلاف مدلهای تجربی، در اشتقاق مدلهای نظری شرایط و اهداف مورد نظر از پیش فرض های فیزیكی و ریاضی ساده تا پیچیده ای در اشتقاق مدلها یا روابط نظری استفاده می شود و به همین دلیل، دامنه كاربرد آنها محدود نیست. در روابط یا مدلهای نظری، تغییرات مقدار عامل موردنظر (شوری خاك) به ازاء كاربرد مقادیر معین آب آبشویی با كیفیت مشخص، قابل محاسبه و پیش بینی است و بدین ترتیب در یك مدل مناسب می توان عملیات مدیریتی مختلفی را در امر آبشویی نمكهای محلول اعمال و نتایج حاصل را مقایسه و آنها را برای مطالعات بعدی و یا بررسی فرایندهایی كه در ساختار مدل گنجانیده نشده اند، اعمال، اصلاح و یا تعدیل كرد.

حضور یون هـا در محلـول خـاك باعث می شود تا جذب آب توسط گیاه با محدودیت هایی مواجه شود.افزون بـر ایـن، برخی از یون ها باعث ایجاد سمیت در گیاه شده و یا بـا تخریـب سـاختمان خـاك و کاهش نفوذپـذیری آن نسـبت بـه ریشـه و آب مـانع از رشـد ریشـه و نیـز خـروج نمک های اضافی از محیط ریشه می شود.

راه های متعـددی بـرای تشـکیل خـاك هـای شـور  وجـود دارد. هوادیـدگی سنگهای مادری و عدم انتقال نمک به دلیل بارندگی کم از اصلی ترین دلایل شـوری   اولیه در خاك مناطق خشک و نیمه خشک اسـت. تجمـع نمـک بـه دلیـل مـدیریت نامناسب آبیاری و یا استفاده از آب های بـا کیفیـت نامناسـب از عمـده تـرین دلایـل گسترش شوری در اراضی آبی جهان می باشد. انتقال نمک توسط باد از نقـاط شـور و خشک مجاور و یا ذرات ریز آب دریا به سایر نقاط و یا انتقال نمـکهـا از طریـق آب زیرزمینی تحت تاثیر نیروی مویینگی نیز در برخـی منـاطق اهمیـت پیـدا مـی کنـد. افزایش پی در پی سدیم و یا خـروج کلسـیم در اثـر رسـوب آهـک در خـاك، باعـث افزایش نسبی یون سدیم بـر روی ذرات خـاك و تشـکیل خـاك سـدیمی مـی شـود

اثرات شوری بر گیاه از جنبه های مختلفی قابل بررسـی اسـت ولـی مـی تـوان آنها را به گروه های زیر تقسیم بندی کرد:
1 – کاهش آب قابل استفاده گیاه: به عبارت دیگر در خاكهای شور، گیاهان زودتـر دچار پژمردگی می شوند که این پدیده را اصطلاحاً خشکی فیزیولـوژیکی مـی گوینـد.  به دلیل شور بودن خاك و افزایش غلظت یون های محلـول، گیاهـان نمـی تواننـد آب خاك را جذب کنند و یا باید انرژی زیادتری برای جذب آب صرف نمایند کـه باعـث کاهش رشد می گردد.
2 – سمیت ویژه: بعضی از یون ها به مقدار زیاد در خاكهای شور وجود دارنـد و بـر اثر جذب زیادشان توسط گیاه، ایجـاد مسـمومیت مـی کننـد کـه از مهمتـرین آنهـا می توان کلر، سدیم و بر را نام برد.
3 – اختلالات تغذیه ای: در خاكهای شور به دلیـل غلظـت زیـاد بعضـی از یـون هـا، تغذیه گیاه دچار مشکل می شود. به عنوان مثال در یک خاك شـور، بـه دلیـل غلظـت زیاد کلر در محلول خاك و جذب آن بوسیله ی گیاه، جذب نیترات و سولفات توسـط گیاه کم می شود. در صورتی که نیترات و سولفات از یون های بسیار ضروری در تغذیـه گیاه هستند.  

قبل از مصرف هرگونه ماده اصلاح کننده به خاك باید به این چند سـوال پاسـخ دقیق داد تا علاوه بر دستیابی به بهتـرین نتیجـه، کمتـرین هزینـه و اثـرات جـانبی احتمالی را تحمل کرد.

• نوع ماده اصلاح کننده
• میزان مورد نیاز
• زمان مصرف
• روش مصرف

نسـبت جـذب سـدیم

با استفاده از میزان کاتیونهای سـدیم، کلسـیم و منیـزیم عصـاره اشـباع خـاك محاسبه می شود و به طور اجمال خاکی که در آن SAR>13و یـا ESP>15باشـد خـاك سدیمی گفته میشود. لیکن چند نکته در این باره باید مورد توجه قـرار بگیـرد؛ اول ایـن که مشاهدات میدانی نشان داده است که در شـرایط خـاص مشـکلات فیزیکـی خـاك و تخریب ساختمان خاك در مقادیر کمتر نیز می تواند اتفاق بیفتد، و از طرف دیگـر شـدت آثار مخرب سدیمِ بالا، به عوامل متعدد دیگر ماننـد بافـت خـاك، سـاختمان خـاك، نـوع خاك، شرایط زهکشی و شوری آب آبیاری نیز بستگی دارد.
خاكهای شور – سدیمی دارای هدایت الکتریکی بیش از 4دسیزیمنس بر متر و درصد سدیم تبادلی بیش از 15است. در نتیجه مشکل مضاعف این خـاكهـا،بالا بودن مقدار نمکهای محلول و درصد سدیم تبادلی است و از آنجـا کـه غلظـت املاح محلول فاز مایع خاك قابل ملاحظه است، در نتیجه pHکمتر از 8/5میباشد.
هنگام اصلاح و بهسازی این نوع خاكها، باید دقت کافی داشت، زیرا ممکن است در فرایند آبشویی نمکهای محلول از نیمرخ خاك، یون سدیم در محلـول خـاك غالـب شده و موجب گرایش احتمالی این خاكها به سمت سدیمی شدن گردد و در نتیجه مقدار pHخاك از 8/5بالاتر رفته و سبب از همپاشیدگی خاکدانه شود.

خاك شور به خاکی گفته میشود که غلظـت یـونهـای موجـود در ناحیـه ریشه به اندازهای باشد که رشد و عملکرد گیاه را تحت تاثیر قرار دهـد. وجـود انـواع یونها با بار مثبت و منفی در محلول خاك، باعـث ایجـاد شـوری مـی شـود. یونهای موجود در محلول خاك که باعث ایجاد شوری می شوند، بـا بخـش تبادلی و نمک های جامد خاك در تعادل بوده و به همین علت در بررسی اثرات آنها بر خاك و گیاه این بخش نیز باید مورد توجه قرار گیرد.

از جمله مهمترین این مـوارد میزان حضور یون سدیم در فاز تبادلی است. زیادی سدیم افزون بر ایجاد مسـمومیت در صورت ورود به گیاه، با قرارگرفتن در فاز تبادلی خاك می تواند با پراکنـده کـردن ذرات خاك باعث اثرات تخریبی بر ساختمان شده و در نهایـت نفوذپـذیری خـاك را کاهش دهد. به همین دلیل گروهی از خاكها که مقادیر بالای سدیم را در خود نگـه می دارند به خاكهای سدیمی معروف شده اند. افزایش نسبی سدیم در سـطح رس باعـث تورم آن در حالت مرطوب شـده و ایـن خـود مـی توانـد باعـث پراکنـدگی ذرات رس و از هم پاشیدگی خاکدانه های موجود و عدم تشکیل آنها در خاك شود. این امـر جریـان آب و هوا را محدود کرده و کاهش شدید قابلیت آبگذری خاك را در پی دارد. به همین دلیـل آبشویی املاح اضافی با مشـکل مواجـه شـده و اصـلاح خـاك نیـز سـخت تـر مـی شـود

سدیمی شدن خاک که طی زمان کاتیون های جذب شده به ذرات خاک توسط سدیم جایگزین می گردد. در نتیجه این عمل نسبت سدیم به کلسیم و منیزیم در محلول خاک افزایش می یابد. اگر طی فرایند شور شدن خاک، منبع شوری عمدتا از یون های سدیم تشکیل شده باشد در این صورت خاک حالت سدیک پیدا می کند. در این فرایند وجود کربنات و بیکربنات تاثیری اساسی دارد. زیرا این آنیون ها با کلسیم 2 بار مثبت نمکهایی را به وجود می آورند که قابلیت حل آن کم بوده و بتدریج رسوب می نماید حال آنکه سدیم در محلول خاک باقی مانده و باعث سدیمی شدن آن می گردد.

ایجاد شرایط نامطلوب فیزیکی و شیمیایی خاك: زیادی سـدیم در خـاكهـای سدیمی، موجب پـراکنش ذرات رس، تخریـب سـاختمان و تشـکیل سـله را در ایـن خاكها فراهم نموده و در نهایت باعث کاهش تهویه و نفوذپذیری آب در این خاكها می شود. البته نکته مهم در این میان نقش شوری اسـت بـه صـورتی کـه بـا افـزایش میزان هدایت الکتریکی آب آبیاری و یا عصاره اشـباع خـاك، اثـر سـدیم تبـادلی در تخریب ساختمان شده و خاکدانه های خاك کاهش پیدا می کند.

زیادی یون سدیم، اثرات مستقیم و غیرمستقیم بر رشد و عملکرد گیاه دارد کـه بسیاری از این اثرات ناشی از عکسل العمل خاك نسبت به زیادی این یون می باشـد. البته همانگونه که انتظار می رود گیاهان گوناگون نسـبت بـه مقـادیر متفـاوت یـون سدیم واکنش های مختلفی نشان داده و برخی از آنها مقاوم ترنـد. جـدول 1گـروه- بندی برخی از گیاهان را در این مورد نشان می دهد. در این بخش به قسمتی از ایـن اثرات پرداخته می شود.

اختلالات تغذیه ای

کمبود نیتروژن، فسفر و عناصر کم مصرف در گیاهان، اغلب در خاك های سدیمی قابل مشاهده است. زیادی سدیم در محلول خاك برای گیاهان مشکل ساز می شود. سدیم از راه های عمومی و در بعضی مواقع بـه علـت مشـابهت بـا پتاسیم به جای این یون به ریشه وارد می شود. در حالیکه گیاهان معمولی سـعی درممانعت از ورود آن به گیاه دارنـد ولـی در محـیط هـای شـور، سـدیم بـه گیـاه وارد می شود. در گیاهان شورپسند روش متفاوتی در پیش گرفتـه مـی شـود کـه طـی آن سدیم، به گیاه وارد شده و در داخل واکوئل به عنوان تولیدکننده پتانسیل اسمزی به کار میرود و به این صورت به جذب آب کمک می کند.

مسمومیت گیاه

لکه لکه شدن برگ و یا زردی بین رگبرگی و در ادامـه از بـین رفتن نوك، لبه و بین رگبرگها از علائم مسمومیت سدیم است. البتـه بـا توجـه بـه ورود و تحرك راحت تر یون کلر به گیاه معمولا اولین علائم ظاهری شوری که شـامل لب سوختگی برگ ها می باشد مربوط به تجمع یون کلر است.

وجود آهک حتی در مقادیر کم در خاك ( زیر یـک درصـد) باعـث افـزایش اسیدیته خاك به بالاتر از 7میشود و کاهش معنی دار اسیدیته در کل خـاك عمـلاً غیرممکن میباشد. به همین علـت بـا راهکارهـای ارائـه شـده معمـولاً pHبـه طـور موضعی کاهش یافته و حلالیت آهک و ورود کلسیم بیشتر به محلول خـاك افـزایش مییابد. بسیاری از کودهای شیمیایی و یا آلی دارای بنیان اسـیدی هسـتند ولـی بـا توجه به میزان مصرف در خاك نمیتوانند باعث کاهش اسیدیته خاك شوند.
یکی از منابع مفید تجاری قابل دسترس در کشور برای کاهش اسیدیته خاك، گوگرد است که میتواند مورد استفاده قرار گیرد. گوگرد عنصری در خاك باید به فرم یون سولفات در آید تا بتواند باعث افزایش انحلال آهک شود. گوگرد در طی مسیرهای شیمیایی و بیولوژیکی خاص اکسید میشود. مسیر شیمیایی بسیار کند بوده و عملاً مناسب نیست.

مشکل خاكهای سدیمی به فراوانـی ایـن یـون بـر روی ذرات خاك بر میگردد که میزان آن نیز به حضـور نسـبی آن در محلـول خـاك مربـوط میشود. با افزایش نسبت سدیم به سایر کاتیونهـا، بـویژه کلسـیم و منیـزیم در محلـول خاك، نسبت آن بـر روی ذرات رس افـزایش یافتـه و مشـکلات فیزیکـی و شـیمیایی در خاك ایجاد میشود. به همین دلیل به منظور اصلاح خاكهای سدیمی، اولین قدم خارج کردن سدیم از روی سطوح تبادلی )سطوح دارای بار منفی رس و مـواد آلـی( و قـدم دوم خارج کردن آنها از داخل محلول خاك به خارج از محیط ریشه است. بهتـرین جانشـین یون سدیم در سطوح تبادلی رس، یون کلسیم است چون با افزایش میزان آن در محلـول خاك، به سادگی جانشین یون سدیم شده و در طی عمل تبادل، هر یون کلسیم دو یـون سدیم را از سطح رس به داخل محلول خاك میفرستد.
ورود کلسیم به محلول خـاك از طـرق انحـلال کـانیهـای حـاوی کلسـیم امکانپذیر است. دو کانی اصلی حاوی کلسیم که در مناطق خشک و نیمه خشک بـه وفور وجود دارند، شامل آهک یا کربنـات کلسـیم اسـت.
مشکل اصلی آهک حلالیت بسیار کم  آن در شـرایط معمـول خاك است. آهک خاك با اسیدی شدن شرایط و یا افـزایش فشـار گـاز کربنیـک در خاك افزایش پیدا میکند در حالیکه افزایش دما حلالیت آنرا کاهش میدهـد. بـه همین دلیل میتوان نتیجه گرفت در خاكهای آهکـی بـا اسـیدی کـردن شـرایط و افزایش حلالیت آهک میتوان غلظت یون کلسیم را افزایش و میزان سدیم تبـادلی را کاهش داد و در حقیقت خاك را اصلاح کرد.

گچ میتواند همه یا برخی از فواید زیر را به طور مستقیم و غیرمستقیم داشته باشد:

• اصلاح نسبت سدیم در فاز تبادلی و محلول
• افزایش راندمان آبشویی و کاهش سریعتر شوری خاك
• بهبود تهویه و نفوذپذیری خاك
• کاهش pHخاكهای سدیمی
• جلوگیری از تشکیل سله در سطح خاك پس از آبیاری
• تامین عناصر غذایی پرمصرف کلسیم و گوگرد
• بهبود و استحکام ساختمان خاك
• کاهش تراکم خاكهای رسی و کاهش جرم مخصوص ظاهری خاك
• افزایش ظرفیت نگهداری آب در خاك، بهبود نفوذ ریشه در خاك و افزایش راندمان آبیاری
• افزایش پایداری مواد آلی در خاك
• اصلاح نسبت کلسیم به منیزیم در فاز تبادلی و محلول
• کمک به جذب بهتر عناصر غذایی توسط گیاه
• افزایش رشد و فعالیت بیولوژیکی خاك بویژه کرمهای خاکی
• کاهش نیاز آبشویی در شرایط مسمومیت بور
• کاهش مسمومیت آلومینیوم در خاك های اسیدی

وظایف ما در مورد خاکهای شور عبارتند از : اصلاح خاکهای شوری که بر اثر بهره برداری های نا صحیح به وجود آمده اند. جلوگیری از خرابی بیشتر خاکهایی که در مراحل ابتدایی شور شدن  هستند و بالاخره بهبود و تکامل کلی و روزافزون خاکها که هدف نهایی اصلاح خاک است.