آهن یکی از عناصر کم‌مصرف اما حیاتی برای رشد و توسعه گیاهان است که در فرآیندهای زیستی مهمی مانند فتوسنتز و سنتز کلروفیل نقش دارد. یکی از رایج‌ترین اشکال قابل دسترس آهن برای کشاورزان، کود سولفات آهن (Iron(II) sulfate) است که معمولاً در فرم کریستاله سبز یا پودری به بازار عرضه می‌شود. این کود به دلیل قیمت مناسب و سهولت مصرف در بسیاری از باغات و مزارع ایران کاربرد دارد. با این حال، استفاده نادرست یا بیش‌ازحد از این کود می‌تواند به مشکلاتی در خاک، گیاه و حتی محیط زیست منجر شود. در این مقاله، ضمن بررسی معایب کود سولفات آهن، نحوه استفاده صحیح از آن نیز برای افزایش کارایی و جلوگیری از آسیب‌های احتمالی شرح داده می‌شود.
سولفات آهن برای گیاهان چیست؟
وقتی از کود سولفات آهن که نوعی کود مکمل است، برای کشاورزی صحبت می کنیم، همیشه به سولفات آهن (II) اشاره می کنیم، یک ترکیب شیمیایی که از واکنش اسید سولفوریک با آهن فلزی به دست می آید. یافتن آن در فروشگاه های کشاورزی بسیار آسان است، معمولاً در دو فرمت: به صورت پودر، به رنگ سبز مایل به آبی، یا به صورت دانه های سفید یا قهوه ای. پودر با سرعت بیشتری جذب می شود، در حالی که کودهای گرانول ویتامیل بسیار تدریجی تر عمل می کنند. سولفات آهن یک ترکیب شیمیایی با منشا معدنی است که از آهن فلزی و اسید سولفوریک تشکیل می شود. بسته به حالت اکسیداسیون آهن، موارد زیر را داریم:
- سولفات آهن (II)
- سولفات آهن (III)
کمبود کود آلی غنی شده پتاسه (10-00-00)، موجب خشکیدگی سرشاخه درختان و پوکی میوه های مغزدار می شود.
سولفات آهن (II)
یا سولفید آهن، ترکیبی است که از واکنش بین آهن و گوگرد به دست می آید. رنگ آن سبز مایل به آبی است و اغلب در کشاورزی برای کاهش PH خاک استفاده می شود.
سولفات آهن (III)
این ترکیبی است که از واکنش آهن، گوگرد و اکسیژن به دست می آید. از نظر ظاهری مانند نمک جامد به عنوان رنگ دهنده و در پزشکی به عنوان قابض استفاده می شود. اگرچه آهن چهارمین عنصر رایج در زمین است، اما کمبود سولفات آهن در زمین ها و کودهای کشاورزی بسیار رایج است. بسته به زمان کمبود آهن در چرخه تولید محصول، کمبود آهن می تواند تأثیر اقتصادی قابل توجهی داشته باشد. آهن در بسیاری از عملکردهای گیاه از جمله رشد و عملکرد کلروفیل، انتقال انرژی، تثبیت نیتروژن، تنفس گیاه و متابولیسم گیاه نقش مهمی دارد.
کمبود آهن بیشتر در خاک های قلیایی وآهکی اتفاق می افتد. آهن در گیاهان بی حرکت است و بنابراین علائم کمبود ابتدا در جوانترین برگها ظاهر می شود. بارزترین علامت کمبود آهن کلروز یا زرد شدن بین رگبرگهای جوانترین برگها است. بهترین روش برای جلوگیری از کمبود آهن، افزودن آهن به برنامه کوددهی با استفاده از کودهای NPK ویژه که حاوی ریز مغذی‌هاهست یا استفاده از کودهای میکرو خاص است، در این کودها آهن با کلات محلول کمپلکس می شود که آن را برای جذب در دسترس گیاه نگه می دارد، هنگامی که سولفات آهن روی خاک یا شاخ و برگ استفاده می شود، شکل قابل دسترس آهن را فراهم می کند که می تواند به راحتی توسط ریشه گیاه جذب شود یا از طریق سطوح برگ جذب شود.
شایان ذکر است که اثربخشی سولفات آهن در رفع کمبود آهن به عوامل مختلفی از جمله pH خاک و وجود سایر اجزای خاک بستگی دارد که می‌توانند دسترسی آهن به گیاهان را تحت تأثیر قرار دهند. در برخی موارد، تنظیم pH خاک یا استفاده از اشکال کلات آهن ممکن است برای جذب بهتر آهن ضروری باشد.
مقاله پیشنهادی : بهترین کود برای تنش گرمایی کدام نوع کود است ؟
کود آهن برای چه گیاهانی مناسب است؟
کود سولفات آهن برای طیف وسیعی از گیاهان زراعی، باغی و زینتی مفید است، اما کاربرد آن در گیاهانی که حساسیت بالایی به کمبود آهن دارند اهمیت بیشتری دارد. درختان میوه مانند سیب، گلابی، هلو، انار، مرکبات (مانند پرتقال و نارنگی) به ویژه در خاک‌های آهکی و قلیایی اغلب با مشکل کلروز آهن مواجه هستند. همچنین گیاهان زینتی مانند گل رز، شمعدانی و شمشاد نیز در خاک‌های نامتعادل به آهن نیاز دارند. در محصولات زراعی، گوجه‌فرنگی، سویا، برنج، و ذرت در صورت کمبود آهن دچار کاهش رشد و تولید می‌شوند. بنابراین شناخت نیازهای خاص گیاه هدف و نوع خاک منطقه، پیش‌نیاز اصلی برای انتخاب کود آهن مناسب است.
کود کامل گرانول ویژه زراعت (۰۸-۰۴-۰۸) از پایداری مناسب و اثربخشی طولانی برخوردار است.
دلایل نیاز گیاهان به کود سولفات آهن
آهن عنصر کلیدی در سنتز کلروفیل و فرآیند فتوسنتز است و نقش مهمی در انتقال الکترون‌ها در زنجیره‌های تنفسی و تولید انرژی در گیاه دارد. کمبود آهن باعث زردی بین رگبرگهای برگ‌های جوان، کاهش رشد عمومی گیاه، و در نهایت کاهش عملکرد می‌شود. در بسیاری از خاک‌های ایران، به‌ویژه خاک‌های آهکی، آهن موجود به‌صورت غیرقابل جذب برای گیاهان در می‌آید و علیرغم غلظت زیاد آهن کلی در خاک، گیاه قادر به جذب آن نیست. استفاده از کود سولفات آهن باعث می‌شود که آهن در فرم قابل جذب برای گیاه فراهم شود. این کود همچنین می‌تواند به اصلاح برخی ویژگی‌های شیمیایی خاک کمک کند، به‌ویژه زمانی که با مواد اسیدی یا آلی ترکیب شود.
بهترین زمان استفاده از کود سولفات آهن
بهترین زمان استفاده از کود سولفات آهن، معمولاً در ابتدای فصل رشد، یعنی اوایل بهار یا اواخر زمستان است، زمانی که گیاهان در حال آغاز رشد فعال خود هستند و نیاز بیشتری به آهن برای تشکیل کلروفیل دارند. همچنین در زمان مشاهده علائم کمبود آهن مانند زردی بین رگبرگی برگ‌های جوان نیز می‌توان از این کود استفاده کرد. استفاده در زمان‌های سرد سال یا زمانی که خاک بیش از حد مرطوب است می‌تواند منجر به کاهش جذب آهن شود، زیرا در این شرایط فعالیت ریشه و واکنش‌های جذب کند می‌شود. اگر کود به صورت محلولپاشی برگی استفاده شود، باید در ساعات خنک روز (صبح زود یا عصر) و با دوز توصیه‌شده انجام شود تا از سوختگی برگها جلوگیری گردد. در مناطق آهکی یا خاک‌های قلیایی، بهتر است از این کود به‌همراه اسیدهای آلی یا در ترکیب با گوگرد استفاده شود تا pH موضعی خاک کاهش یابد و آهن بهتر جذب شود.
نحوه استفاده از سولفات آهن برای گیاهان
برای رفع کمبود آهن و تقویت رشد سالم در گیاهان، استفاده از کود سولفات آهن می تواند بسیار مفید باشد. در اینجا دستورالعمل‌های عملی برای استفاده مؤثر از سولفات آهن، چه از طریق خاک یا محلولپاشی مستقیم روی برگها وجود دارد.
کاربرد خاک
آزمایش خاک را برای ارزیابی PH و سطوح مواد مغذی در خاک انجام دهید. دسترسی به آهن برای گیاهان می‌تواند تحت‌تاثیر pH خاک باشد، بنابراین مهم است که اطمینان حاصل شود که pH خاک در محدوده مناسب (معمولاً حدود pH 6.0 تا 7.0) برای جذب بهینه آهن است.
دانه های سولفات آهن را به طور یکنواخت در اطراف پایه گیاهان پخش کنید و از تماس مستقیم با شاخ و برگ اجتناب کنید. از طرف دیگر، می‌توانید قبل از کاشت دانه‌ها را با خاک مخلوط کنید یا آن‌ها را به‌عنوان پوشش رویی اعمال کنید. سولفات آهن را با استفاده از چنگک یا کولتیواتور به آرامی وارد خاک کنید و از توزیع یکنواخت آن اطمینان حاصل کنید.پس از استفاده، منطقه را کاملاً آبیاری کنید تا به حل شدن سولفات آهن و تسهیل جذب مواد مغذی توسط ریشه کمک کند. گیاهان را در طول زمان زیر نظر بگیرید و در صورت نیاز برنامه های اضافی را انجام دهید.
محلولپاشی
محلول پاشی می تواند یک روش مستقیم و سریع تر برای تامین آهن گیاهان باشد، به ویژه در هنگام رسیدگی به علائم شدید کمبود آهن، محلول سولفات آهن رقیق شده را با مخلوط کردن مقدار توصیه شده سولفات آهن با آب تهیه کنید. دستورالعمل های ارائه شده روی برچسب محصول را برای غلظت مناسب دنبال کنید. محلول را در یک بطری اسپری یا سمپاش بریزید. هنگام استفاده از محلول پاشی، اطمینان حاصل کنید که گیاهان تحت گرما یا نور مستقیم خورشید قرار نگیرند تا خطر سوختگی برگها به حداقل برسد.
محلول سولفات آهن را به طور مساوی روی شاخ و برگ اسپری کنید و مطمئن شوید که هر دو طرف برگ ها را بپوشاند. از سمپاشی بیش از حد خودداری کنید، که ممکن است باعث ترشح یا هدر رفتن محلول شود. محلول پاشی را در صورت لزوم و با رعایت دفعات توصیه شده توسط دستورالعمل محصول یا متخصص باغبانی تکرار کنید. مهم است که توجه داشته باشید که سولفات آهن می تواند سطوح را لکه دار کند، بنابراین مراقب باشید از اسپری بیش از حد خودداری کنید و هر گونه ریزش یا چکه را به سرعت تمیز کنید.
مضرات مصرف زیاد کود سولفات آهن
گرچه آهن عنصر ضروری برای رشد گیاهان است، اما مصرف بیش‌ازحد کود سولفات آهن می‌تواند مشکلات متعددی به‌وجود آورد. اولاً، تجمع بیش از حد آهن در خاک می‌تواند با سایر عناصر غذایی مانند فسفر، منگنز، و روی رقابت کند و منجر به کمبودهای ثانویه در گیاه شود. ثانیاً، استفاده زیاد از این کود در سطح برگها ممکن است موجب سوختگی و نکروز بافتی گردد، به‌ویژه اگر در ساعات گرم روز محلولپاشی شود. از سوی دیگر، سولفات موجود در این کود ممکن است در شرایط مصرف زیاد باعث افزایش شوری خاک یا تغییر pH به سطوح نامناسب شود که به تعادل زیستی خاک آسیب می‌زند. همچنین، انباشت آهن اضافی در محیط می‌تواند موجب اختلال در فعالیت میکروارگانیسم‌های مفید خاک شود.
نتیجه‌گیری
کود سولفات آهن یکی از منابع مؤثر و اقتصادی آهن برای گیاهان زراعی و باغی است، به‌ویژه در خاک‌هایی که به‌صورت طبیعی دچار کمبود آهن قابل جذب هستند. با این حال، کاربرد صحیح آن نیازمند شناخت دقیق نیاز گیاه، شرایط خاک و زمان‌بندی مصرف است. مصرف بیش از اندازه این کود نه تنها بازدهی را افزایش نمی‌دهد، بلکه می‌تواند به آسیب گیاهی و برهم خوردن تعادل تغذیه‌ای در خاک منجر شود. بنابراین توصیه می‌شود که مصرف این کود براساس آزمون خاک، نوع گیاه و دستورالعمل‌های کارشناسی صورت گیرد تا هم از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه باشد و هم از نظر زیست‌محیطی پایدار باقی بماند.
